RishanPYQ

Exam Questions

1. નીચેના પૈકી કયા મુદ્દાઓ ઉપર વાણી અને અભિવ્યક્તિના સ્વાતંત્ર્યનો હક્ક વાજબી નિયંત્રણોને પાત્ર છે?

1. 1. દેશનું સાર્વભૌમત્વ અને અખંડિતતા

2. 2. વિદેશી રાજ્યો સાથે મિત્રાચારીના સંબંધો

3. 3. બદનક્ષી

4. 4. અદાલતનો અનાદર

A. 1, 2, 3 અને 4

B. ફક્ત 1, 2 અને 4

C. ફક્ત 2, 3 અને 4

D. ફક્ત 1, 2 અને 3

Answer: (A) 1, 2, 3 અને 4
Description:ભારતીય બંધારણના અનુચ્છેદ ૧૯ માં વ્યાજબી નિયંત્રણો
ભારતીય બંધારણનો અનુચ્છેદ ૧૯ નાગરિકોને છ મૂળભૂત સ્વતંત્રતાઓની ખાતરી આપે છે, પરંતુ આ અધિકારો સંપૂર્ણ નથી. વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતા અને જાહેર હિત તથા સામાજિક સુમેળ વચ્ચે સંતુલન જાળવવા માટે, આ અધિકારો રાજ્ય દ્વારા ચોક્કસ, બંધારણીય રીતે નિર્ધારિત આધારો પર મૂકવામાં આવેલા વ્યાજબી નિયંત્રણોને આધીન છે.

⚖️ અનુચ્છેદ ૧૯ ની સ્વતંત્રતાઓ પર વ્યાજબી નિયંત્રણો

અનુચ્છેદ ૧૯(૧) હેઠળ સૂચિબદ્ધ છ સ્વતંત્રતાઓ પૈકી દરેક માટે વ્યાજબી નિયંત્રણોના આધારો થોડા અલગ છે. આ નિયંત્રણો અનુચ્છેદ ૧૯ ની કલમ (૨) થી (૬) માં દર્શાવવામાં આવ્યા છે.
🗣️ વાણી અને અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા (અનુચ્છેદ ૧૯(૧)(ક))
આ સ્વતંત્રતા પર નીચેના હિતોને ધ્યાનમાં રાખીને કાયદા દ્વારા નિયંત્રણો મૂકી શકાય છે:
* ભારતની સાર્વભૌમત્વ અને અખંડિતતા
* રાજ્યની સુરક્ષા
* વિદેશી રાજ્યો સાથેના મૈત્રીપૂર્ણ સંબંધો
* જાહેર વ્યવસ્થા
* શિષ્ટાચાર અથવા નૈતિકતા
* કોર્ટનો તિરસ્કાર (Contempt of court)
* બદનક્ષી (Defamation)
* ગુના માટે ઉશ્કેરણી (Incitement to an offence)

🤝 સભાની સ્વતંત્રતા (અનુચ્છેદ ૧૯(૧)(ખ))
શાંતિપૂર્ણ રીતે અને શસ્ત્રો વિના એકઠા થવાના અધિકાર પર નીચેના આધારો પર નિયંત્રણો મૂકી શકાય છે:
* ભારતની સાર્વભૌમત્વ અને અખંડિતતા
* જાહેર વ્યવસ્થા (જેમાં તે વિસ્તારમાં ટ્રાફિક જાળવવાનો સમાવેશ થાય છે)
🧑‍🤝‍🧑 સંઘ બનાવવાની સ્વતંત્રતા (અનુચ્છેદ ૧૯(૧)(ગ))
સંઘો કે યુનિયનો (અથવા સહકારી મંડળીઓ) બનાવવાનો અધિકાર નીચેના હિતોને ધ્યાનમાં રાખીને મર્યાદિત કરી શકાય છે:
* ભારતની સાર્વભૌમત્વ અને અખંડિતતા
* જાહેર વ્યવસ્થા
* નૈતિકતા (Morality)

🚶‍♀️ હરવા-ફરવા અને નિવાસની સ્વતંત્રતા (અનુચ્છેદ ૧૯(૧)(ઘ) અને (ચ))
ભારતના સમગ્ર પ્રદેશમાં મુક્તપણે ફરવા અને રહેઠાણ કે વસવાટ કરવાનો અધિકાર બે આધારો પર મર્યાદિત કરી શકાય છે:
* સામાન્ય જનતાના હિતો
* કોઈપણ અનુસૂચિત જનજાતિના હિતોનું રક્ષણ (જેમની સંસ્કૃતિ, ભાષા અને જમીનોને બાહ્ય હસ્તક્ષેપથી સુરક્ષિત રાખવાની જરૂર છે)

💼 વ્યવસાયની સ્વતંત્રતા (અનુચ્છેદ ૧૯(૧)(છ))
કોઈપણ વ્યવસાય કરવાની અથવા કોઈપણ ધંધો, વેપાર કે કારોબાર ચલાવવાનો અધિકાર સામાન્ય જનતાના હિતોમાં વ્યાજબી નિયંત્રણોને આધીન છે.
આ ઉપરાંત, રાજ્ય નીચેના સંબંધમાં કાયદાઓ બનાવી શકે છે:
* કોઈપણ વ્યવસાય કરવા અથવા કોઈપણ ધંધો, વેપાર કે કારોબાર ચલાવવા માટે જરૂરી વ્યવસાયિક અથવા તકનીકી લાયકાતો.
* નાગરિકોને બાદ કરીને કે અન્યથા રાજ્ય (અથવા રાજ્ય દ્વારા નિયંત્રિત કોર્પોરેશન) દ્વારા કોઈપણ વેપાર, ધંધો, ઉદ્યોગ અથવા સેવા ચલાવવી.

🔎 'વ્યાજબીતા'નો ખ્યાલ
શબ્દ 'વ્યાજબી નિયંત્રણો' ચાવીરૂપ છે. તે સુનિશ્ચિત કરે છે કે રાજ્ય દ્વારા લાદવામાં આવેલા નિયંત્રણો મનસ્વી, અતિશય અથવા અસપ્રમાણસર ન હોય.
નિયંત્રણ કેટલું 'વ્યાજબી' છે, તેનો અંતિમ નિર્ણય ભારતની સર્વોચ્ચ અદાલત કરે છે. સર્વોચ્ચ અદાલત સામાન્ય રીતે કોઈ નિયંત્રણની વ્યાજબીતા ચકાસતી વખતે નીચેના પરિબળોને ધ્યાનમાં લે છે:
* ઉલ્લંઘન થયેલા અધિકારનું સ્વરૂપ.
* નિયંત્રણનો ઉદ્દેશ્ય.
* નિવારણ કરવા માંગતા દૂષણની હદ અને તાકીદ.
* નિયંત્રણનું, હાંસલ કરવા માંગતા ઉદ્દેશ્ય સાથેનું પ્રમાણસરતા (નિયંત્રણનો ઉદ્દેશ્ય સાથે સીધો અને નિકટનો સંબંધ હોવો જોઈએ).
* જે રીતે નિયંત્રણ લાદવામાં આવ્યું છે (દા.ત., તે મૂળભૂત છે કે પ્રક્રિયાગત).

2. ભારતીય બંધારણ...... ને પ્રતિબંધિત કરે છે.

1. 1. માનવ તસ્કરી

2. 2. વેઠ

3. 3. કોઈપણ ખાણોમાં 16 વર્ષ કરતાં ઓછી વય ધરાવતાં બાળકોને રોજગારી

A. ફક્ત 1

B. ફક્ત 2

C. ફક્ત 1 અને 2

D. 1, 2 અને 3

Answer: (C) ફક્ત 1 અને 2
Description:ભારતીય બંધારણના અનુચ્છેદ ૨૩ અને ૨૪ શોષણ વિરુદ્ધનો અધિકાર આપે છે, જે તમામ નાગરિકો અને બિન-નાગરિકોને બાંયધરી આપવામાં આવેલા મૂળભૂત અધિકારો પૈકીનો એક છે. આ અનુચ્છેદો માનવ ગૌરવનું રક્ષણ કરવા અને ખાસ કરીને નબળા વર્ગોમાં બળજબરીથી અને વળતર વિનાની મજૂરીને રોકવા માટે મહત્ત્વપૂર્ણ છે.

🛑 અનુચ્છેદ ૨૩: મનુષ્યના વેપાર અને બળજબરીથી મજૂરી પર પ્રતિબંધ
અનુચ્છેદ ૨૩ શોષણના સૌથી ખરાબ સ્વરૂપો પર પ્રતિબંધ મૂકે છે, અને તેમને કાયદા હેઠળ શિક્ષાપાત્ર ગુના બનાવે છે.
જોગવાઈઓ
* અનુચ્છેદ ૨૩(૧) મનુષ્યનો વેપાર, વેઠ (ચુકવણી વિનાની બળજબરીથી મજૂરી) અને બળજબરીથી મજૂરીના અન્ય સમાન સ્વરૂપો પર પ્રતિબંધ મૂકે છે. આનો કોઈપણ ભંગ કાયદા અનુસાર શિક્ષાપાત્ર ગુનો ગણાય છે.
* મનુષ્યનો વેપાર (Traffic in Human Beings) માં વસ્તુઓ તરીકે વ્યક્તિઓ (પુરુષો, સ્ત્રીઓ અને બાળકો) નું ખરીદ-વેચાણ સામેલ છે, જેમાં જાતીય શોષણ, બળજબરીથી વેશ્યાવૃત્તિ અથવા અંગોના વેપાર જેવા હેતુઓ માટે અનૈતિક વેપારનો સમાવેશ થાય છે.
* વેઠ (Begar) એટલે કોઈપણ ચુકવણી વિના લેવામાં આવતી અનૈચ્છિક મજૂરી.
* બળજબરીથી મજૂરી (Forced Labour) માં બંધુઆ મજૂરી જેવા બળજબરીથી કરાવાતા તમામ પ્રકારના કામનો સમાવેશ થાય છે, જ્યાં વ્યક્તિને લોન/દેવા સામે કામ કરવાની ફરજ પાડવામાં આવે છે. સર્વોચ્ચ અદાલતે ઠેરવ્યું છે કે વ્યક્તિને લઘુત્તમ વેતન કરતાં ઓછી રકમમાં કામ કરવાની ફરજ પાડવી પણ આ અનુચ્છેદ હેઠળ બળજબરીથી મજૂરી ગણાય છે.

અપવાદ
* અનુચ્છેદ ૨૩(૨) એક અપવાદ પૂરો પાડે છે: તે રાજ્યને જાહેર હેતુઓ માટે ફરજિયાત સેવા લાદતા અટકાવતું નથી.
* ઉદાહરણ: રાષ્ટ્રીય કટોકટી દરમિયાન ફરજિયાત લશ્કરી સેવા અથવા સામાજિક સેવા.
* આવી સેવા લાદતી વખતે, રાજ્યને ફક્ત ધર્મ, જાતિ, જ્ઞાતિ અથવા વર્ગના આધારે કોઈ ભેદભાવ કરવાની મનાઈ છે.

👶 અનુચ્છેદ ૨૪: બાળ મજૂરી પર પ્રતિબંધ
અનુચ્છેદ ૨૪ ખાસ કરીને જોખમી કામના વાતાવરણમાં શોષણમાંથી બાળકોના રક્ષણ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.
જોગવાઈ
* અનુચ્છેદ ૨૪ જણાવે છે કે "ચૌદ વર્ષથી ઓછી ઉંમરના કોઈપણ બાળકને કોઈપણ કારખાના કે ખાણમાં કામ કરવા માટે અથવા અન્ય કોઈ જોખમી રોજગારમાં રોકવામાં આવશે નહીં."
મુખ્ય વિગતો
* અવકાશ: ૧૪ વર્ષથી નીચેના બાળકો માટે ત્રણ નિર્દિષ્ટ પ્રકારના કામમાં સંપૂર્ણ પ્રતિબંધ છે: કારખાના, ખાણો અને જોખમી રોજગાર.
* અમલ: આ અનુચ્છેદનો અમલ બાળ મજૂરી (પ્રતિબંધ અને નિયમન) અધિનિયમ, ૧૯૮૬ (હવે બાળ અને કિશોર શ્રમ (પ્રતિબંધ અને નિયમન) અધિનિયમ, ૧૯૮૬, ૨૦૧૬ માં સુધારેલ) જેવા કાયદાઓ દ્વારા કરવામાં આવે છે.
* મહત્વ: આ જોગવાઈ બાળકોના સ્વાસ્થ્ય, સલામતી, ગૌરવ અને શિક્ષણની તકોના રક્ષણ તરફનું એક મૂળભૂત પગલું છે, જે સીધો શિક્ષણના મૂળભૂત અધિકાર (અનુચ્છેદ ૨૧ ક) સાથે જોડાયેલો છે.

3. ભારતના બંધારણના આમુખમાં “ન્યાય’” શબ્દનો ઉલ્લેખ. વ્યક્ત કરે છે.

A. સામાજીક, રાજકીય અને ધાર્મિક ન્યાય

B. સામાજીક, આર્થિક અને સાંસ્કૃતિક ન્યાય

C. સામાજિક, આર્થિક અને રાજકીય ન્યાય

D. આર્થિક અને રાજકીય ન્યાય

Answer: (C) સામાજિક, આર્થિક અને રાજકીય ન્યાય
Description:ભારતીય બંધારણની પ્રસ્તાવનામાં ન્યાયની વિભાવના (Concept of Justice in the Preamble of the Indian Constitution)
ભારતીય બંધારણની પ્રસ્તાવના તેના તમામ નાગરિકો માટે ન્યાય સુરક્ષિત કરવાનો લક્ષ્યાંક સ્પષ્ટપણે નક્કી કરે છે, જેમાં ત્રણ અલગ અને પરસ્પર સંબંધિત પરિમાણોનો સમાવેશ થાય છે: સામાજિક, આર્થિક અને રાજકીય ન્યાય

⚖️ ન્યાયના પરિમાણો (Dimensions of Justice)
પ્રસ્તાવનામાં ન્યાયની વિભાવના એક સમાનતાવાદી અને ન્યાયી સમાજ પ્રત્યેની ઊંડી પ્રતિબદ્ધતા દર્શાવે છે, જે આ ત્રણ આધારસ્તંભો દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે:
* સામાજિક ન્યાય (Social Justice):
* તેનો અર્થ છે જાતિ, સંપ્રદાય, રંગ, ધર્મ, લિંગ અથવા જન્મસ્થળના આધારે કોઈપણ ભેદભાવ વિના તમામ નાગરિકો સાથે સમાન વ્યવહાર.
* તે સમાજના કોઈપણ વર્ગ માટેના વિશેષાધિકારોને નાબૂદ કરવા માંગે છે અને પછાત વર્ગો (અનુસૂચિત જાતિઓ, અનુસૂચિત જનજાતિઓ અને અન્ય પછાત વર્ગો) અને મહિલાઓની સ્થિતિ સુધારવાનો હેતુ ધરાવે છે જેથી વિકાસ માટે સમાન સામાજિક તકો સુનિશ્ચિત થઈ શકે.
* આર્થિક ન્યાય (Economic Justice):
* તે સંપત્તિ, આવક અથવા આર્થિક સ્થિતિ જેવા આર્થિક પરિબળોના આધારે લોકો વચ્ચે કોઈપણ ભેદભાવ ન હોવો દર્શાવે છે.
* તે આવક, સંપત્તિ અને મિલકતમાં રહેલી તીવ્ર અસમાનતાઓને દૂર કરવાની પ્રતિબદ્ધતા સૂચવે છે, જે સુનિશ્ચિત કરે છે કે દરેકને સમાન કાર્ય માટે સમાન વેતન અને આજીવિકા કમાવવા માટે પૂરતી તકો મળે.
* સામાજિક ન્યાય સાથે મળીને, તે 'વિતરણલક્ષી ન્યાય' (distributive justice) ની વિભાવના રચે છે, જેનો હેતુ સમાજના તમામ સભ્યોમાં સંપત્તિ અને સંસાધનોનું ન્યાયી વિતરણ કરવાનો છે.
* રાજકીય ન્યાય (Political Justice):
* તેનો અર્થ છે કે તમામ નાગરિકોને સમાન રાજકીય અધિકારો, તમામ રાજકીય હોદ્દાઓ સુધી સમાન પહોંચ અને સરકારમાં સમાન અવાજ હોવો જોઈએ.
* આ બંધારણીય જોગવાઈઓ દ્વારા સુનિશ્ચિત થાય છે જેમ કે સાર્વત્રિક પુખ્ત મતાધિકાર (તમામ પુખ્ત નાગરિકો માટે મતદાનનો અધિકાર) અને ચૂંટણી લડવાનો અધિકાર.

📜 બંધારણીય આધાર (Constitutional Backing)
પ્રસ્તાવનામાં સમાવિષ્ટ ન્યાયના આદર્શો માત્ર આકાંક્ષાઓ નથી, પરંતુ બંધારણના મુખ્ય ભાગમાં નક્કર જોગવાઈઓમાં અનુવાદિત થાય છે:
* સામાજિક અને આર્થિક ન્યાય મુખ્યત્વે મૂળભૂત અધિકારો (ભાગ III) અને રાજ્યનીતિના માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતો (DPSP) (ભાગ IV) દ્વારા લાગુ કરવામાં આવે છે.
* ઉદાહરણ તરીકે, અનુચ્છેદ ૧૪ (કાયદા સમક્ષ સમાનતા), અનુચ્છેદ ૧૫ (ધર્મ, જાતિ, જ્ઞાતિ, લિંગ અથવા જન્મસ્થળના આધારે ભેદભાવની મનાઈ), અને DPSP માં લોકોના કલ્યાણ માટેની જોગવાઈઓ (જેમ કે અનુચ્છેદ ૩૮ અને ૩૯).
* રાજકીય ન્યાય સાર્વત્રિક પુખ્ત મતાધિકાર (અનુચ્છેદ ૩૨૬) જેવી જોગવાઈઓ દ્વારા સુનિશ્ચિત થાય છે.
સામાજિક, આર્થિક અને રાજકીય ન્યાય પ્રત્યેની પ્રતિબદ્ધતા ભારતીય રાજ્ય માટે એક વાસ્તવિક કલ્યાણલક્ષી, ન્યાયી અને લોકશાહી સામાજિક વ્યવસ્થા સ્થાપિત કરવા માટે એક માર્ગદર્શક પ્રકાશ બનાવે છે.

4. નીચેના પૈકી કયાનો વર્ષ 1976માં થયેલા સુધારા અન્વયે બંધારણમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યો ન હતો?

1. 1. સાર્વભૌમ લોકશાહી પ્રજાસત્તાક

2. 2. સાર્વભૌમ સમાજવાદી બિનસાંપ્રદાયિક લોકશાહી પ્રજાસત્તાક

3. 3. દેશની એકતા

4. 4. દેશની એકતા અને અખંડીતતા

A. ફક્ત 1 અને 3

B. ફક્ત 2 અને 4

C. ફક્ત 1, 2 અને 3

D. ફક્ત 1

Answer: (A) ફક્ત 1 અને 3
Description:ભારતીય બંધારણનો ૪૨મો સુધારો (42nd Amendment of Indian Constitution)
ભારતીય બંધારણનો ૪૨મો સુધારો અધિનિયમ, ૧૯૭૬, સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ અને વિવાદાસ્પદ સુધારાઓમાંનો એક છે. તે રાષ્ટ્રીય કટોકટી (૧૯૭૫–૧૯૭૭) દરમિયાન ઘડવામાં આવ્યો હતો અને તેમાં લાવવામાં આવેલા મોટા ફેરફારોને કારણે તેને ઘણીવાર "નાનું બંધારણ" (Mini-Constitution) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

📜 મુખ્ય બંધારણીય ફેરફારો
* પ્રસ્તાવનામાં ફેરફાર: પ્રસ્તાવનામાં 'સમાજવાદી' (Socialist), 'ધર્મનિરપેક્ષ' (Secular), અને 'અખંડિતતા' (Integrity) શબ્દો ઉમેરવામાં આવ્યા.
* "સાર્વભૌમ લોકશાહી પ્રજાસત્તાક" શબ્દસમૂહને બદલીને "સાર્વભૌમ, સમાજવાદી, ધર્મનિરપેક્ષ, લોકશાહી પ્રજાસત્તાક" કરવામાં આવ્યો.
* "રાષ્ટ્રની એકતા" શબ્દસમૂહને બદલીને "રાષ્ટ્રની એકતા અને અખંડિતતા" કરવામાં આવ્યો.

* મૂળભૂત ફરજો (Fundamental Duties): બંધારણમાં એક નવો ભાગ, ભાગ IV-A, ઉમેરવામાં આવ્યો, જેમાં સ્વર્ણ સિંહ સમિતિની ભલામણોના આધારે નાગરિકો માટે દસ મૂળભૂત ફરજો (અનુચ્છેદ ૫૧એ) દાખલ કરવામાં આવી.
* ન્યાયિક સમીક્ષા પર અંકુશ: આ સુધારાએ કાયદાઓની ન્યાયિક સમીક્ષા અને બંધારણીય માન્યતા સંબંધિત સર્વોચ્ચ અદાલત અને વડી અદાલતોની સત્તા પર નોંધપાત્ર અંકુશ મૂક્યો. (આમાંના ઘણાં જોગવાઈઓ બાદમાં ૪૩મા અને ૪૪મા સુધારા દ્વારા ઉલટાવી દેવામાં આવી હતી).
* સંસદીય સર્વોપરિતા: તેણે સંસદને બંધારણના કોઈપણ ભાગમાં સુધારો કરવાની અનિયંત્રિત સત્તા આપી અને રાષ્ટ્રપતિને કેબિનેટની સલાહથી બંધાયેલા બનાવ્યા.
* કાર્યકાળમાં વધારો: લોકસભા અને રાજ્ય વિધાનસભાઓનો કાર્યકાળ ૫ વર્ષથી વધારીને ૬ વર્ષ કરવામાં આવ્યો (બાદમાં ૪૪મા સુધારા દ્વારા ઉલટાવી દેવામાં આવ્યો).

➡️ યાદીઓમાં ફેરફાર (સાતમી અનુસૂચિ)
પાંચ વિષયોને રાજ્ય યાદીમાંથી **સર્વમાન્ય યાદી (Concurrent List)**માં સ્થાનાંતરિત કરવામાં આવ્યા, જેણે કેન્દ્ર સરકારને તેના પર કાયદા બનાવવાની સત્તા આપી:
* શિક્ષણ (Education)
* જંગલો (Forests)
* વન્ય પ્રાણીઓ અને પક્ષીઓનું રક્ષણ (Protection of Wild Animals and Birds)
* વજન અને માપ (Weights and Measures)
* ન્યાયનું વહીવટ (સર્વોચ્ચ અદાલત અને વડી અદાલતો સિવાયની તમામ અદાલતોનું સંગઠન)

📌 રાજ્યનીતિના નવા માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતો (DPSP)
ચાર નવા માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતો ઉમેરવામાં આવ્યા:
* અનુચ્છેદ ૩૯એ: સમાન ન્યાયને પ્રોત્સાહન આપવા અને ગરીબોને મફત કાનૂની સહાય પૂરી પાડવી.
* અનુચ્છેદ ૪૩એ: ઉદ્યોગોના વ્યવસ્થાપનમાં કામદારોની ભાગીદારી સુરક્ષિત કરવી.
* અનુચ્છેદ ૪૮એ: પર્યાવરણનું રક્ષણ અને સુધારણા તથા જંગલો અને વન્યજીવનની સુરક્ષા કરવી.
* અનુચ્છેદ ૩૯(એફ): બાળકોના સ્વસ્થ વિકાસ માટેની તકો સુરક્ષિત કરવી.
૪૨મા સુધારાએ મૂળભૂત અધિકારો કરતાં માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતોને પ્રાધાન્ય આપ્યું, અને જાહેર કર્યું કે કોઈપણ માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતનો અમલ કરતો કાયદો અમુક મૂળભૂત અધિકારોનું ઉલ્લંઘન કરે છે તે આધારે ગેરબંધારણીય જાહેર કરી શકાશે નહીં.

5. ભારતની નીચેના પૈકી કઈ શાળાઓમાં “રાઈટ ટુ એજ્યુકેશન એક્ટ, 2009" ગરીબો માટે 25% નિઃશુલ્ક બેઠકો ફરજીયાત બનાવો.

A. ફક્ત સરકારી શાળાઓ

B. ફક્ત સરકારી શાળાઓ અને સરકારી અનુદાન લેતી ખાનગી શાળાઓ

C. સરકારી શાળાઓ, સરકારી અનુદાન લેતી ખાનગી શાળાઓ અને અનુદાન ન લેતી ખાનગી શાળાઓ

D. ફક્ત ખાનગી શાળાઓ

Answer: (C) સરકારી શાળાઓ, સરકારી અનુદાન લેતી ખાનગી શાળાઓ અને અનુદાન ન લેતી ખાનગી શાળાઓ
Description:બાળકોને મફત અને ફરજિયાત શિક્ષણનો અધિકાર અધિનિયમ, ૨૦૦૯ (RTE Act, 2009) ભારતમાં એક સીમાચિહ્નરૂપ કાયદો છે. તે ભારતીય બંધારણના અનુચ્છેદ ૨૧એ ને અસરકારક બનાવવા માટે ઘડવામાં આવ્યો હતો, જે શિક્ષણના અધિકારને મૂળભૂત અધિકાર બનાવે છે.

અહીં RTE અધિનિયમની મુખ્ય જોગવાઈઓ અને લાક્ષણિકતાઓનો વિગતવાર સારાંશ આપેલ છે:

🎓 RTE અધિનિયમ, ૨૦૦૯ ની મુખ્ય જોગવાઈઓ

૧. મફત અને ફરજિયાત શિક્ષણ (ઉંમર ૬-૧૪)
* અધિકાર: આ અધિનિયમ ૬ થી ૧૪ વર્ષની વયજૂથના દરેક બાળકને પડોશની શાળામાં મફત અને ફરજિયાત પ્રારંભિક શિક્ષણ (ધોરણ ૧ થી ધોરણ ૮ સુધી) નો અધિકાર આપે છે.
* "મફત શિક્ષણ": એટલે કે, બાળકને પ્રારંભિક શિક્ષણ મેળવવામાં અને પૂર્ણ કરવામાં અવરોધરૂપ બને તેવી કોઈપણ પ્રકારની ફી, કેપિટેશન ફી, શુલ્ક અથવા ખર્ચ ચૂકવવો પડશે નહીં. આમાં યોગ્ય સરકાર દ્વારા મફત પાઠ્યપુસ્તકો, ગણવેશ અને સ્ટેશનરીની જોગવાઈનો સમાવેશ થાય છે.
* "ફરજિયાત શિક્ષણ": આનાથી યોગ્ય સરકાર અને સ્થાનિક સત્તામંડળો પર ૬ થી ૧૪ વર્ષની વયજૂથના દરેક બાળકનું પ્રવેશ, હાજરી અને પ્રારંભિક શિક્ષણ પૂર્ણ કરવાની ખાતરી કરવાની કાયદેસરની જવાબદારી મૂકવામાં આવે છે.

૨. ખાનગી શાળાઓમાં ફરજિયાત અનામત
* ૨૫% EWS/વંચિત ક્વોટા: એક મહત્ત્વપૂર્ણ અને વિશિષ્ટ જોગવાઈ એ છે કે તમામ ખાનગી બિન-અનુદાનિત (બિન-લઘુમતી) શાળાઓએ તેમના પ્રવેશ-સ્તરના વર્ગો (સામાન્ય રીતે ધોરણ ૧) માં ૨૫% બેઠકો આર્થિક રીતે નબળા વર્ગો (EWS) અને વંચિત જૂથોના બાળકો માટે અનામત રાખવી આવશ્યક છે.
* રાજ્ય સરકાર આ વિદ્યાર્થીઓ માટે થતા શૈક્ષણિક ખર્ચની રકમ શાળાને પરત કરે છે. આ જોગવાઈનો હેતુ સામાજિક સમાવેશ અને સમાનતાને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે.

૩. શાળાઓ માટે ધોરણો અને માપદંડો
આ અધિનિયમ શાળાઓ માટે ન્યૂનતમ ધોરણો અને માપદંડો (SNS) ફરજિયાત કરે છે, જેમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:
* માળખાગત સુવિધાઓ: તમામ ઋતુમાં ટકી શકે તેવું શાળાનું મકાન, દરેક શિક્ષક માટે એક વર્ગખંડ, આચાર્યનો રૂમ, છોકરાઓ અને છોકરીઓ માટે અલગ અને સુરક્ષિત શૌચાલય, સુરક્ષિત પીવાનું પાણી, રમતનું મેદાન અને વિકલાંગ બાળકો માટે અવરોધ-મુક્ત પ્રવેશ.
* શિક્ષક-વિદ્યાર્થી ગુણોત્તર (PTR): એક નિર્ધારિત ગુણોત્તર જાળવવો આવશ્યક છે, જે પ્રાથમિક શાળા (ધોરણ ૧-૫) માટે સામાન્ય રીતે ૧:૩૦ અને ઉચ્ચ પ્રાથમિક શાળા (ધોરણ ૬-૮) માટે ૧:૩૫ હોય છે.
* કાર્યકારી દિવસો: શૈક્ષણિક વર્ષ દીઠ ન્યૂનતમ નિર્દિષ્ટ કાર્યકારી દિવસો અને સૂચનાના કલાકો ફરજિયાત છે.
* લાયકાત ધરાવતા શિક્ષકો: નિયુક્ત તમામ શિક્ષકો શૈક્ષણિક સત્તામંડળ (NCTE) દ્વારા નિર્ધારિત ન્યૂનતમ શૈક્ષણિક અને વ્યાવસાયિક લાયકાત ધરાવતા હોવા જોઈએ.

૪. ગેરવાજબી પ્રથાઓ પર પ્રતિબંધ
બાળ-મૈત્રીપૂર્ણ અને સમાન પ્રવેશ સુનિશ્ચિત કરવા માટે આ અધિનિયમ કેટલીક પ્રથાઓ પર સખત પ્રતિબંધ મૂકે છે:
* કેપિટેશન ફી પર પ્રતિબંધ: કોઈપણ શાળા કેપિટેશન ફી વસૂલી શકે નહીં.
* સ્ક્રીનીંગ પ્રક્રિયા પર પ્રતિબંધ: પ્રવેશ સમયે બાળક કે માતા-પિતા માટે કોઈ ઇન્ટરવ્યુ કે સ્ક્રીનિંગ ટેસ્ટ થઈ શકે નહીં.
* શારીરિક સજા/માનસિક સતામણી પર પ્રતિબંધ: બાળકોને કોઈપણ પ્રકારની શારીરિક સજા અથવા માનસિક સતામણી પર સખત પ્રતિબંધ છે.
* બિન-માન્યતાપ્રાપ્ત શાળાઓ પર પ્રતિબંધ: માન્યતા પ્રમાણપત્ર મેળવ્યા વિના કોઈ પણ વ્યક્તિ શાળા સ્થાપિત અથવા ચલાવી શકશે નહીં.

૫. નો ડિટન્શન પોલિસી (સુધારેલી)
* મૂળ RTE અધિનિયમમાં 'નો ડિટન્શન પોલિસી' ની જોગવાઈ હતી, જેનો અર્થ છે કે પ્રારંભિક શિક્ષણ (ધોરણ ૮) પૂર્ણ ન થાય ત્યાં સુધી કોઈ બાળકને નાપાસ કરી શકાય નહીં, રોકી શકાય નહીં અથવા શાળામાંથી કાઢી શકાય નહીં.
* સુધારા પર નોંધ: બાળકોને મફત અને ફરજિયાત શિક્ષણનો અધિકાર (સુધારો) અધિનિયમ, ૨૦૧૯ એ પાછળથી આ જોગવાઈમાં સુધારો કર્યો. તે રાજ્યોને ધોરણ ૫ અને ધોરણ ૮ માં નિયમિત વાર્ષિક પરીક્ષા દાખલ કરવાની મંજૂરી આપે છે, અને જો બાળક ફરીથી પરીક્ષામાં નાપાસ થાય તો તેને રોકી રાખવાની (ડિટેન્શન) મંજૂરી આપે છે.

૬. શાળા વ્યવસ્થાપન સમિતિઓ (SMCs)
* દરેક સરકારી અને સરકારી અનુદાનિત શાળાએ શાળા વ્યવસ્થાપન સમિતિ (SMC) ની રચના કરવી ફરજિયાત છે, જેમાં મુખ્યત્વે સ્થાનિક સત્તામંડળના ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓ, શિક્ષકો અને બાળકોના માતા-પિતા/વાલીઓની બહુમતી (૭૫%) હોય છે.
* SMC શાળાના કાર્યનું નિરીક્ષણ કરવા અને શાળા વિકાસ યોજના (SDP) તૈયાર કરવા માટે જવાબદાર છે.

૭. અભ્યાસક્રમ અને મૂલ્યાંકન
* અભ્યાસક્રમ બંધારણીય મૂલ્યો સાથે સંરેખિત હોવો જોઈએ, જેનો હેતુ બાળકના સર્વાંગી વિકાસ કરવાનો છે.
* તે બાળકના જ્ઞાન, સંભવિતતા અને પ્રતિભા પર આધારિત હોવો જોઈએ.
* શિક્ષણની પદ્ધતિ બાળ-કેન્દ્રિત અને બાળ-મૈત્રીપૂર્ણ હોવી જોઈએ, જે ભય, આઘાત અને ચિંતાથી મુક્ત હોય.
* આ અધિનિયમ બાળકની સમજણનું મૂલ્યાંકન કરવા માટે સતત અને વ્યાપક મૂલ્યાંકન (CCE) ની સિસ્ટમ પર ભાર મૂકે છે.

૮. સરકાર અને માતા-પિતાની ફરજો
* યોગ્ય સરકાર (કેન્દ્ર/રાજ્ય): મફત અને ફરજિયાત પ્રારંભિક શિક્ષણ પ્રદાન કરવાની અને પડોશની શાળાઓની સ્થાપના સુનિશ્ચિત કરવાની પ્રાથમિક ફરજ ધરાવે છે.
* સ્થાનિક સત્તામંડળ: શાળાઓની સ્થાપના, બાળકોનો રેકોર્ડ જાળવવો અને શિક્ષણના પ્રવેશ, હાજરી અને પૂર્ણતાનું નિરીક્ષણ કરવા માટે જવાબદાર છે.
* માતા-પિતા/વાલીઓ: તેમના બાળક અથવા વોર્ડને પ્રારંભિક શિક્ષણ શાળામાં દાખલ કરાવવાની અથવા દાખલ કરાવવા માટે કારણભૂત બનવાની ફરજ ધરાવે છે.
RTE અધિનિયમ અભિગમમાં એક પરિવર્તન રજૂ કરે છે, જે શિક્ષણને દાન અથવા નીતિની બાબત તરીકે નહીં, પરંતુ ભારતમાં દરેક બાળકના અમલ કરી શકાય તેવા અધિકાર તરીકે ગણે છે.

6. ભારતમાં નીચેના પૈકી કયો સ્ત્રીઓનો બંધારણીય અધિકાર છે?

1. \

A. સતી થવા ઉપર અને તેના સ્ત્રીઓ પરત્વેના ગુણગાન ઉપર રોક

B. આજીવિકા માટે પૂરતા સાધનો મેળવવાનો અધિકાર

C. માતૃત્વને લગતા લાભની જોગવાઈ

D. ઉપરોક્ત પૈકી કોઈ નહીં

Answer: (B) આજીવિકા માટે પૂરતા સાધનો મેળવવાનો અધિકાર
Description:

ભારતીય બંધારણ મહિલાઓ માટે વ્યાપક અધિકારોની ખાતરી આપે છે, જેમાં ઐતિહાસિક ગેરલાભોનો સામનો કરવા માટે સમાનતા, બિન-ભેદભાવ અને હકારાત્મક પગલાં (વિશેષ જોગવાઈઓ) સુનિશ્ચિત કરવામાં આવ્યા છે. આ અધિકારો મૂળભૂત અધિકારો, રાજ્યનીતિના માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતો (DPSP) અને વિવિધ ચોક્કસ અનુચ્છેદોમાં સમાવિષ્ટ છે.

⚖️ મૂળભૂત અધિકારો (ભાગ III)

આ દરેક નાગરિકને બાંયધરી આપવામાં આવેલા અધિકારો છે અને તે ન્યાયિક રીતે લાગુ કરી શકાય તેવા (justiciable) છે (સર્વોચ્ચ અદાલત અને વડી અદાલતો દ્વારા લાગુ કરી શકાય છે).
* અનુચ્છેદ ૧૪: કાયદા સમક્ષ સમાનતા
* ખાતરી આપે છે કે રાજ્ય ભારતના પ્રદેશમાં કોઈપણ વ્યક્તિને કાયદા સમક્ષ સમાનતા અથવા કાયદાનું સમાન રક્ષણ નકારી શકશે નહીં. આ સુનિશ્ચિત કરે છે કે પુરુષો અને સ્ત્રીઓ સાથે કાયદાકીય પ્રણાલી દ્વારા સમાન વ્યવહાર કરવામાં આવે.
* અનુચ્છેદ ૧૫: ભેદભાવનો નિષેધ
* અનુચ્છેદ ૧૫(૧) રાજ્યને ફક્ત ધર્મ, જાતિ, જ્ઞાતિ, લિંગ, જન્મસ્થળ અથવા તેમાંથી કોઈપણના આધારે કોઈપણ નાગરિક સાથે ભેદભાવ કરવાથી પ્રતિબંધિત કરે છે.
* અનુચ્છેદ ૧૫(૩): વિશેષ જોગવાઈઓ (હકારાત્મક પગલાં)
* આ એક મહત્ત્વપૂર્ણ અપવાદ છે જે રાજ્યને મહિલાઓ અને બાળકો માટે કોઈપણ વિશેષ જોગવાઈ કરવા માટે સશક્ત બનાવે છે. આ અનુચ્છેદ સ્થાનિક સંસ્થાઓમાં આરક્ષણ, મફત શિક્ષણ, વિશેષ અદાલતો અથવા ફક્ત મહિલાઓ માટે અન્ય લાભો પ્રદાન કરતા કાયદાઓ અને યોજનાઓ માટેનો બંધારણીય આધાર છે.
* અનુચ્છેદ ૧૬: જાહેર રોજગારમાં તકની સમાનતા
* રાજ્ય હેઠળની કોઈપણ ઓફિસમાં રોજગાર અથવા નિમણૂક સંબંધિત બાબતોમાં તમામ નાગરિકો માટે તકની સમાનતાની ખાતરી આપે છે. લિંગ આધારિત ભેદભાવ સ્પષ્ટપણે પ્રતિબંધિત છે.
* અનુચ્છેદ ૨૧: જીવન અને વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતાનું રક્ષણ
* જીવન અને વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતાના અધિકારની ખાતરી આપે છે. સર્વોચ્ચ અદાલતે આ અનુચ્છેદનું વિસ્તૃત અર્થઘટન કરીને તેમાં ગૌરવ સાથે જીવવાના અધિકાર, સલામત વાતાવરણના અધિકાર, સ્વાસ્થ્યના અધિકાર અને પ્રતિષ્ઠાના અધિકારનો સમાવેશ કર્યો છે, જે તમામ મહિલાઓની સ્વાયત્તતા અને હિંસા અને શોષણ સામેના અધિકારોના રક્ષણ માટે આવશ્યક છે (દા.ત., જાતીય સતામણીથી સુરક્ષિત રહેવાના અધિકારનો આ અનુચ્છેદમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે).

🎯 રાજ્યનીતિના માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતો (ભાગ IV)

આ સરકાર દ્વારા કાયદાઓ ઘડવા માટેના માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતો છે અને તે ન્યાયિક રીતે લાગુ કરી શકાય તેવા નથી, પરંતુ તે દેશના શાસન માટે મૂળભૂત છે.
* અનુચ્છેદ ૩૯(અ): પર્યાપ્ત આજીવિકાનો અધિકાર
* રાજ્યને તેની નીતિને સુરક્ષિત કરવા તરફ દોરવા માટે જરૂરી છે કે નાગરિકો, પુરુષો અને સ્ત્રીઓ બંનેને સમાન રીતે, આજીવિકાના પર્યાપ્ત સાધનોનો અધિકાર હોય.
* અનુચ્છેદ ૩૯(ઘ): સમાન કામ માટે સમાન વેતન
* રાજ્યને પુરુષો અને સ્ત્રીઓ બંને માટે સમાન કામ માટે સમાન વેતન સુરક્ષિત કરવા માટે જરૂરી છે.
* અનુચ્છેદ ૩૯(ઈ): દુરુપયોગ સામે રક્ષણ
* રાજ્યને સુરક્ષિત કરવા માટે જરૂરી છે કે કાર્યકર્તાઓ, પુરુષો અને સ્ત્રીઓનું સ્વાસ્થ્ય અને શક્તિ તથા બાળકોની નાજુક ઉંમરનો દુરુપયોગ ન થાય, અને નાગરિકોને આર્થિક જરૂરિયાત દ્વારા તેમની ઉંમર અથવા શક્તિને અયોગ્ય વ્યવસાયોમાં પ્રવેશવા દબાણ ન કરવામાં આવે.
* અનુચ્છેદ ૪૨: ન્યાયી અને માનવીય કાર્યની પરિસ્થિતિઓ અને પ્રસૂતિ રાહત
* રાજ્યને કાર્યની ન્યાયી અને માનવીય પરિસ્થિતિઓ અને પ્રસૂતિ રાહત સુરક્ષિત કરવા માટે જોગવાઈઓ કરવા જરૂરી છે. આ મેટરનિટી બેનિફિટ એક્ટ જેવા કાયદાઓ માટે બંધારણીય સમર્થન પૂરું પાડે છે.

🏛️ વિશેષ બંધારણીય જોગવાઈઓ

સ્થાનિક સંસ્થાઓમાં આરક્ષણ
* અનુચ્છેદ ૨૪૩-ડી (પંચાયતો માટે): દરેક પંચાયતમાં મહિલાઓ માટે બેઠકોના આરક્ષણની જોગવાઈ કરે છે. દરેક પંચાયતમાં સીધી ચૂંટણી દ્વારા ભરવામાં આવતી કુલ બેઠકોમાંથી એક તૃતીયાંશ (૧/૩) કરતાં ઓછી નહીં બેઠકો મહિલાઓ માટે અનામત રાખવી આવશ્યક છે.
* અનુચ્છેદ ૨૪૩-ટી (નગરપાલિકાઓ માટે): દરેક નગરપાલિકામાં મહિલાઓ માટે બેઠકોના આરક્ષણની જોગવાઈ કરે છે, જેમાં કુલ બેઠકોમાંથી એક તૃતીયાંશ (૧/૩) કરતાં ઓછી નહીં બેઠકો અનામત રાખવામાં આવે છે.

મૂળભૂત ફરજ
* અનુચ્છેદ ૫૧-એ(ઈ): દરેક નાગરિક પર મહિલાઓની ગરિમાને કલંકિત કરતી પ્રથાઓનો ત્યાગ કરવાની મૂળભૂત ફરજ લાદે છે. આ મહિલાઓનું સન્માન કરવા અને હાનિકારક સામાજિક પ્રથાઓ સામે લડવાની નૈતિક જવાબદારી છે.

📜 કાયદા માટે બંધારણીય સમર્થન
બંધારણીય જોગવાઈઓ મહિલાઓના રક્ષણ અને સશક્તિકરણના હેતુથી મહત્ત્વપૂર્ણ કાયદાઓ માટેનો આધાર તરીકે કાર્ય કરે છે, જેમ કે:
* મુસ્લિમ મહિલા (લગ્ન પર અધિકારોનું રક્ષણ) અધિનિયમ, ૨૦૧૯: તાત્કાલિક ટ્રિપલ તલાક સામે સર્વોચ્ચ અદાલતના ચુકાદાને અનુસર્યો, જે અનુચ્છેદ ૧૪, ૧૫ અને ૨૧ હેઠળ લિંગ સમાનતા અને અધિકારોને સમર્થન આપે છે.
* ઘરેલું હિંસાથી મહિલાઓનું રક્ષણ અધિનિયમ, ૨૦૦૫: ગૌરવ સાથે જીવન જીવવાના અધિકાર (અનુચ્છેદ ૨૧) અને હિંસાથી રક્ષણ પર આધારિત છે.
* કાર્યસ્થળ પર મહિલાઓની જાતીય સતામણી (નિવારણ, પ્રતિબંધ અને નિવારણ) અધિનિયમ, ૨૦૧૩: કોઈપણ વ્યવસાયની પ્રેક્ટિસ કરવાના અધિકાર પર આધારિત છે, જેમાં સલામત કાર્યકારી વાતાવરણના અધિકારનો સમાવેશ થાય છે (અનુચ્છેદ ૧૯(૧)(જી) ને અનુચ્છેદ ૨૧ સાથે અનુસરવામાં આવે છે).

7. રાજ્યનીતિના માર્ગદર્શક સિધ્ધાંતો... માટે પાયારૂપ છે.

A. દેશના શાસન

B. બંધારણની જાળવણી

C. સ્ત્રી સશક્તિકરણ

D. વ્યક્તિગત અધિકારોના રક્ષણ

Answer: (A) દેશના શાસન
Description:
🧭 જાહેર વહીવટ માટે રાજ્યનીતિના માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતો (DPSP) નું મહત્ત્વ

ભારતીય બંધારણના ભાગ IV (અનુચ્છેદ ૩૬ થી ૫૧) માં સમાવિષ્ટ રાજ્યનીતિના માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતો (Directive Principles of State Policy - DPSP), ભારતમાં જાહેર વહીવટ માટે અત્યંત મહત્ત્વપૂર્ણ છે. જોકે તેઓ બિન-ન્યાયિક (non-justiciable) છે (એટલે કે, તેમને કોઈપણ અદાલત દ્વારા લાગુ કરી શકાય નહીં), તેમ છતાં તેઓ કાયદાઓ અને નીતિઓ ઘડવામાં રાજ્ય (કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારો) માટે મૂળભૂત માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતો તરીકે સેવા આપે છે.

૧. શાસન માટે મૂળભૂત આધાર
* બંધારણીય આદેશ: અનુચ્છેદ ૩૭ સ્પષ્ટપણે જણાવે છે કે, "આ ભાગમાં સમાવિષ્ટ જોગવાઈઓ કોઈપણ અદાલત દ્વારા લાગુ કરી શકાશે નહીં, પરંતુ તેમાં નિર્ધારિત સિદ્ધાંતો દેશના શાસનમાં મૂળભૂત છે અને કાયદા ઘડવામાં આ સિદ્ધાંતોને લાગુ કરવાની રાજ્યની ફરજ રહેશે."
* કલ્યાણકારી રાજ્યનો ધ્યેય: તેઓ ભારતને માત્ર 'પોલીસ રાજ્ય' નહીં, પરંતુ કલ્યાણકારી રાજ્ય (અથવા સામાજિક અને આર્થિક લોકશાહી) તરીકેના દ્રષ્ટિકોણને વ્યાખ્યાયિત કરે છે. તેઓ સરકારને સામાજિક ન્યાય, આર્થિક સમાનતા અને તમામ નાગરિકો માટે ગૌરવપૂર્ણ જીવન પ્રાપ્ત કરવા માટે પ્રતિબદ્ધ કરે છે.

૨. કાયદાકીય અને કારોબારી કાર્યવાહી માટે માર્ગદર્શક
* નીતિ નિર્ધારણ: DPSP સરકાર માટે નૈતિક અને બંધારણીય માર્ગદર્શક તરીકે કાર્ય કરે છે. શિક્ષણથી લઈને શ્રમ કલ્યાણ સુધીની દરેક નીતિ આ નિર્દેશો સાથે સુસંગત રહેવાની અપેક્ષા રાખવામાં આવે છે.
* ઉદાહરણ: અનુચ્છેદ ૪૩ (નિર્વાહ વેતન, કામની સારી પરિસ્થિતિઓ) શ્રમ સંહિતા અને ન્યૂનતમ વેતન કાયદાઓના નિર્માણને માર્ગદર્શન આપે છે.
* ઉદાહરણ: અનુચ્છેદ ૪૭ (પોષણનું સ્તર અને જાહેર આરોગ્યનું ઊંચું લાવવું) જાહેર આરોગ્ય યોજનાઓ અને દારૂબંધી કાયદાઓના અમલને માર્ગદર્શન આપે છે.
* બંધારણીય માન્યતા: બિન-ન્યાયિક હોવા છતાં, અદાલતો ઘણીવાર કાયદાઓની બંધારણીય માન્યતાને સમર્થન આપવા માટે DPSP નો ઉપયોગ કરે છે, જે ભાગ IV માં સૂચિબદ્ધ ઉદ્દેશોને હાંસલ કરવાનો લક્ષ્ય રાખે છે. DPSP ને અસરકારક બનાવવા માટે અમલમાં મૂકાયેલા કાયદાને ન્યાયતંત્ર દ્વારા અનુકૂળ રીતે જોવામાં આવે છે.

૩. જનતાના અભિપ્રાય અને પ્રદર્શન માટે માપદંડ
* મૂલ્યાંકન સાધન: DPSP એક માપદંડ તરીકે સેવા આપે છે, જેના દ્વારા જનતા, મીડિયા અને વિરોધ પક્ષો શાસક સરકારના પ્રદર્શન અને અસરકારકતાને માપી શકે છે. જે સરકાર આ સિદ્ધાંતોને સતત અવગણે છે તેને રાજકીય રીતે જવાબદાર ઠેરવી શકાય છે.
* વૈધતાનો સ્ત્રોત: DPSP-આધારિત નીતિઓ (જેમ કે અનુચ્છેદ ૪૦ પર આધારિત પંચાયતી રાજ પ્રણાલી) નો અમલ કરવાથી સરકારને વૈધતા અને જાહેર સમર્થન મળે છે.

૪. મૂળભૂત અધિકારોનું વિસ્તરણ (ન્યાયિક અર્થઘટન)
ન્યાયતંત્ર, ખાસ કરીને સર્વોચ્ચ અદાલતે, મૂળભૂત અધિકારો (ભાગ III) ના દાયરાનું અર્થઘટન અને વિસ્તરણ કરવા માટે DPSP નો ઉપયોગ કર્યો છે.
* આંતર-જોડાણ: સર્વોચ્ચ અદાલતે મૂળભૂત અધિકારો અને DPSP વચ્ચે સુમેળભર્યા નિર્માણની જરૂરિયાત પર ભાર મૂક્યો છે, તે માન્યતા આપીને કે DPSP અધિકારોના આદર્શોને સામગ્રી પૂરી પાડે છે.
* ઉદાહરણ: શિક્ષણનો અધિકાર (અનુચ્છેદ ૨૧એ), જીવનના અધિકાર (અનુચ્છેદ ૨૧) ના અર્થઘટનમાંથી ઉતરી આવ્યો હતો, જેમાં અનુચ્છેદ ૪૫ (પ્રારંભિક બાળપણ સંભાળ અને શિક્ષણ માટેની જોગવાઈ) નો માર્ગદર્શક સિદ્ધાંત તરીકે ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો.
* ઉદાહરણ: આજીવિકા અને સામાજિક ન્યાયનો અધિકાર (અનુચ્છેદ ૨૧) ઘણીવાર અનુચ્છેદ ૩૯(અ) અને ૩૯(ઘ) (આજીવિકાના પર્યાપ્ત સાધનો અને સમાન વેતન) ના પ્રકાશમાં વાંચવામાં આવે છે.

૫. સામાજિક ન્યાય અને સમાનતાના પ્રમોટર
આ સિદ્ધાંતો સામાજિક-આર્થિક અસમાનતાઓને દૂર કરવા માટે ભારતીય સમાજનું પુનર્ગઠન કરવાનો લક્ષ્ય રાખે છે:
* આર્થિક સમાનતા: અનુચ્છેદ ૩૯(બી) અને ૩૯(સી) રાજ્યને એ સુનિશ્ચિત કરવા નિર્દેશ આપે છે કે ભૌતિક સંસાધનોની માલિકી અને નિયંત્રણ સામાન્ય હિતને પૂર્ણ કરવા માટે વહેંચવામાં આવે, અને આર્થિક પ્રણાલીનું સંચાલન સંપત્તિના કેન્દ્રીકરણમાં પરિણમે નહીં.
* મહિલાઓના અધિકારો: અનુચ્છેદ ૩૯(ઘ) પુરુષો અને સ્ત્રીઓ બંને માટે સમાન કામ માટે સમાન વેતન ફરજિયાત કરે છે, અને અનુચ્છેદ ૪૨ પ્રસૂતિ રાહત માટેની જોગવાઈ ફરજિયાત કરે છે.

DPSP "બંધારણના અંતરાત્મા" તરીકે કાર્ય કરે છે, જે આધુનિક લોકશાહી કલ્યાણકારી રાજ્ય માટે એક વ્યાપક કાર્યક્રમ રજૂ કરે છે. તે ભારતમાં દરેક સરકાર માટે નૈતિક અને રાજકીય ફરજોના સમૂહનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.

8. ભારત માટે બંધારણીય સભાનો ખ્યાલ સૌ પ્રથમ વખત નીચેના પૈકી કોણે રજૂ કર્યો?

A. જવાહરલાલ નહેરુ

B. મહાત્મા ગાંધી

C. સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ

D. એમ. એન. રૉય

Answer: (D) એમ. એન. રૉય
Description:
🏛️ બંધારણ સભાનો ખ્યાલ (Concept of Constitutional Assembly)

બંધારણ સભા એ ભારતનું બંધારણ ઘડવા અને અપનાવવા માટે રચાયેલ સાર્વભૌમ સંસ્થા હતી. તે રાષ્ટ્ર માટે શાસનની મૂળભૂત માળખું સ્થાપિત કરવા માટે લોકોની ઇચ્છાના અંતિમ અમલનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.

🔑 મુખ્ય ખ્યાલો અને રચના

૧. વિચાર અને ઉદ્ભવ
ફક્ત ભારતીય સભ્યોની બનેલી બંધારણ સભાની માંગ સૌપ્રથમ સત્તાવાર રીતે ઇન્ડિયન નેશનલ કોંગ્રેસ (INC) દ્વારા ૧૯૩૫ માં રજૂ કરવામાં આવી હતી. આ વિચાર મૂળરૂપે ભારતમાં સામ્યવાદી ચળવળના અગ્રણી એમ. એન. રોય દ્વારા ૧૯૩૪ માં પ્રસ્તાવિત કરવામાં આવ્યો હતો.

૨. કેબિનેટ મિશન યોજના (૧૯૪૬)
આ સભાની રચના નવેમ્બર ૧૯૪૬ માં કેબિનેટ મિશન યોજના (બ્રિટિશ સરકાર દ્વારા મોકલવામાં આવેલ) દ્વારા ઘડવામાં આવેલી યોજના હેઠળ કરવામાં આવી હતી.
* પરોક્ષ ચૂંટણી: સભ્યોની પરોક્ષ રીતે ચૂંટણી પ્રાંતીય વિધાનસભાઓના સભ્યો દ્વારા કરવામાં આવી હતી (જે પોતે મર્યાદિત ફ્રેન્ચાઇઝી પર ચૂંટાયા હતા).
* દેશી રાજ્યો: દેશી રાજ્યોના પ્રતિનિધિઓને સંબંધિત રાજ્યોના વડાઓ દ્વારા નામાંકિત કરવાના હતા.
* પ્રમાણસર પ્રતિનિધિત્વ: તમામ સમુદાયો (સામાન્ય, મુસ્લિમ અને શીખ) માટે યોગ્ય પ્રતિનિધિત્વ સુનિશ્ચિત કરવા માટે બેઠકો પ્રમાણસર પ્રતિનિધિત્વના આધારે ફાળવવામાં આવી હતી.

૩. રચના અને પ્રારંભિક સત્રો
* કુલ સભ્ય સંખ્યા: સભાની કુલ પ્રારંભિક સભ્ય સંખ્યા ૩૮૯ હતી.
* બ્રિટિશ ભારતને ૨૯૬ બેઠકો ફાળવવામાં આવી હતી (૧૧ ગવર્નરના પ્રાંતોમાંથી ૨૯૨ સભ્યો અને ચાર ચીફ કમિશનરના પ્રાંતોમાંથી ૪ સભ્યો).
* દેશી રાજ્યોને ૯૩ બેઠકો ફાળવવામાં આવી હતી.
* પ્રથમ બેઠક: પ્રથમ બેઠક ૯ ડિસેમ્બર, ૧૯૪૬ ના રોજ યોજાઈ હતી.
* ડો. સચ્ચિદાનંદ સિંહા ને અસ્થાયી પ્રમુખ તરીકે ચૂંટવામાં આવ્યા હતા (ફ્રેન્ચ પ્રથાને અનુસરીને).
* કાયમી નેતૃત્વ: ત્યારબાદ, ડો. રાજેન્દ્ર પ્રસાદ ને કાયમી પ્રમુખ તરીકે અને એચ. સી. મુખર્જી ને ઉપપ્રમુખ તરીકે ચૂંટવામાં આવ્યા હતા.
* કાનૂની સલાહકાર: સર બી. એન. રાવ ની બંધારણીય સલાહકાર તરીકે નિમણૂક કરવામાં આવી હતી.

📝 ઉદ્દેશ્યો અને કાર્યો

૧. ઉદ્દેશ્ય ઠરાવ અપનાવવો
સભાનો હેતુ જવાહરલાલ નેહરુ દ્વારા ૧૩ ડિસેમ્બર, ૧૯૪૬ ના રોજ રજૂ કરાયેલ અને ૨૨ જાન્યુઆરી, ૧૯૪૭ ના રોજ અપનાવવામાં આવેલ "ઉદ્દેશ્ય ઠરાવ" દ્વારા વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવ્યો હતો. આ ઠરાવે બંધારણ માટે ફિલસૂફી અને માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતો પૂરા પાડ્યા હતા, જે આખરે પ્રસ્તાવનાનું સ્વરૂપ લીધું.

૨. બંધારણનું ઘડતર
* આ સૌથી પ્રાથમિક અને સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ કાર્ય હતું. બંધારણના વિવિધ પાસાઓને સંભાળવા માટે સભાએ વિવિધ સમિતિઓની રચના કરી હતી.
* સૌથી શક્તિશાળી સમિતિ મુસદ્દા સમિતિ (Drafting Committee) હતી, જેના અધ્યક્ષ ડો. બી. આર. આંબેડકર હતા. મુસદ્દા સમિતિએ ફેબ્રુઆરી ૧૯૪૮ માં બંધારણનો પ્રથમ મુસદ્દો તૈયાર કર્યો.

૩. અન્ય મુખ્ય કાર્યો
૧૯૫૦ સુધી સભાએ અન્ય કેટલાક મહત્ત્વપૂર્ણ કાર્યો કર્યા:
* તેણે મે ૧૯૪૯ માં કોમનવેલ્થના ભારતના સભ્યપદને બહાલી આપી.
* તેણે ૨૨ જુલાઈ, ૧૯૪૭ ના રોજ રાષ્ટ્રધ્વજ અપનાવ્યો.
* તેણે ૨૪ જાન્યુઆરી, ૧૯૫૦ ના રોજ રાષ્ટ્રગીત અને રાષ્ટ્રગાન અપનાવ્યું.
* તેણે ૨૪ જાન્યુઆરી, ૧૯૫૦ ના રોજ ડો. રાજેન્દ્ર પ્રસાદ ને ભારતના પ્રથમ રાષ્ટ્રપતિ તરીકે ચૂંટ્યા.

સમયગાળો
* બંધારણ ઘડવાનું કાર્ય પૂર્ણ કરવામાં સભાને ૨ વર્ષ, ૧૧ મહિના અને ૧૮ દિવસ લાગ્યા હતા.
* બંધારણ ૨૬ નવેમ્બર, ૧૯૪૯ ના રોજ અપનાવવામાં આવ્યું હતું (બંધારણ દિવસ અથવા સંવિધાન દિવસ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે).
* તે ૨૬ જાન્યુઆરી, ૧૯૫૦ ના રોજ સંપૂર્ણ રીતે અમલમાં આવ્યું હતું (પ્રજાસત્તાક દિવસ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે).
બંધારણ સભાએ ૨૬ જાન્યુઆરી, ૧૯૫૦ ના રોજ પોતાને અસરકારક રીતે ભારતની કામચલાઉ સંસદ માં પરિવર્તિત કરી દીધી હતી, અને ૧૯૫૧-૫૨ માં પ્રથમ સામાન્ય ચૂંટણીઓ સુધી કાર્ય કરવાનું ચાલુ રાખ્યું હતું.